Systeemdenken in de voedselketen: naar een duurzamer voedselsysteem
Wat is een duurzaam voedselsysteem en waarom is het huidige systeem in crisis?
Een duurzaam voedselsysteem draait niet om het vinden van de schuldvraag – het gaat om het creëren van een systeem waarin economische, sociale en ecologische belangen met elkaar in balans zijn. In zijn boek Boter, Kaas en Havermelk laat Joris Lohman zien dat de voedseltransitie al in gang is gezet, maar dat deze sneller en effectiever kan worden gerealiseerd als we systeemdenken toepassen en verder kijken dan onze eigen belangen.
Een duurzaam voedselsysteem moet niet alleen voldoen aan de behoeften van de huidige generatie, maar ook die van toekomstige generaties. Volgens de FAO is zo’n systeem winstgevend (economische duurzaamheid), heeft het brede voordelen voor de samenleving (sociale duurzaamheid) en een neutrale of positieve impact op het milieu (ecologische duurzaamheid).
Volgens deze definitie is ons huidige voedselsysteem niet duurzaam: door intensief gebruik van land en grondstoffen is er sprake van verlies van biodiversiteit en landbouw veroorzaakt wereldwijd ruim 24% van de CO₂-uitstoot. Daarnaast lijden ruim 820 miljoen mensen honger, terwijl zo’n 2 miljard kampen met obesitas, hart- en vaatziekten, en andere voedselgerelateerde gezondheidsproblemen. Daarom is het in crisis, het huidige systeem doet niet wat het zou moeten doen, namelijk: alle mensen op de wereld voorzien van voldoende gezond voedsel zonder dat dit ten koste gaat van de natuur, natuurlijke hulpbronnen en de noden van de toekomstige generaties. Het is zoals Joris Lohman betoogt: “Willen we een kans maken op een duurzaam voedselsysteem, dan moeten we anders produceren, anders consumeren en minder verspillen – en dat allemaal tegelijkertijd.” Maar hoe kan dit vraagstuk het beste worden benaderd?
Voedselketen als ecosysteem
De voedselketen lijkt op het eerste gezicht misschien overzichtelijk, maar niets is minder waar. In werkelijkheid is deze keten complex en wereldwijd verweven. Elke schakel, van boer tot consument, heeft invloed op en wordt beïnvloed door de anderen. Terwijl de roep om duurzaamheid groeit, blijft de vraag hangen: hoe maken we échte impact binnen die keten? En hoe kunnen we van elkaar leren om die kennis effectief in te zetten? Systeemdenken biedt een waardevolle benadering. Door het geheel te zien en de onderlinge verbanden te begrijpen, worden gerichte acties mogelijk die echt verschil maken.
Systeemdenken in de praktijk
Laten we een voorbeeld uit de praktijk erbij halen: waterintensieve landbouw in Zuid-Spanje, met name in de zuidelijke regio’s, waar groenten zoals tomaten en paprika’s worden geteeld. Deze intensieve landbouw is sterk afhankelijk van irrigatie in gebieden die al met aanzienlijke waterstress te maken hebben. Zuid-Spanje, waaronder regio’s als Andalusië en Murcia, produceert een groot deel van Europa’s groenten en fruit, en de landbouwsector is goed voor meer dan 80% van het waterverbruik in de regio. Dit heeft geleid tot ernstige uitputting van waterbronnen, wat de beschikbaarheid van water beperkt en bijdraagt aan verwoestijning, vooral omdat klimaatverandering droogteperioden versterkt.
Systeemdenken laat zien hoe beslissingen in één deel van de keten (intensieve landbouw in een waterarm gebied) doorwerken in andere delen van het systeem:
- Relaties tussen onderdelen: inzicht in onderlinge afhankelijkheden toont hoe de teelt van gewassen in waterarme gebieden, waterbeschikbaarheid, lokale economie en bodemkwaliteit beïnvloedt.
- Gevolgen op meerdere niveaus: productie en export beïnvloeden niet alleen lokale ecologie, maar ook prijzen en voedselkwaliteit in andere regio’s.
- Feedbackloops en duurzaamheid: bij watertekorten en bodemuitputting verlaagt de efficiëntie, stijgen kosten, en daalt de kwaliteit – wat verdere druk op het systeem legt.
Met systeemdenken wordt duidelijk hoe beslissingen die lokaal worden genomen invloed hebben op de keten en waar verandering impact kan maken. Door deze aanpak leer je verbanden leggen tussen ecologische, economische en sociale uitdagingen in de voedselketen. Zo werk je toe naar een plan dat op meerdere niveaus het verschil maakt.
Beeld: Pedro Armestre / Greenpeace
Van systeemdenken naar ketensamenwerking: waarom iedereen nodig is
Je kunt systeemdenken niet los zien van ketensamenwerking. Omdat systeemdenken je leert hoe alles in de voedselketen met elkaar verbonden is en hoe acties op één punt doorwerken op andere niveaus. Ketensamenwerking maakt het vervolgens mogelijk om deze inzichten om te zetten in acties die samenhang creëren over de hele keten.
Organisaties werken vaak in silo’s, terwijl samenwerking juist zorgt voor meer duurzame resultaten. Zo zorgt, volgens de FAO en de Ellen MacArthur Foundation, ketensamenwerking er voor dat kennis en duurzame innovaties sneller door de hele voedselketen worden opgepikt. Deze samenwerking creëert een keten die niet alleen beter voorbereid is op crises, maar ook sneller aan verduurzaming kan werken.
Zoals Lohman benadrukt: échte vooruitgang in de voedseltransitie vraagt om het samenbrengen van partijen met verschillende belangen en achtergronden. Voor iedereen in de keten, van producent tot retailer tot consument, betekent dit dat ze verder moeten kijken dan hun eigen bedrijfsdoelen en actief de dialoog zoeken met anderen in de keten. Door deze samenwerking ontstaat een keten waarin beslissingen en acties niet alleen zorgen voor duurzaamheidsvoordelen, maar ook voor economische en sociale winst op de lange termijn.
Hoe Food Hub ondersteunt bij het bouwen van een duurzaam voedselsysteem
Bij Food Hub geloven we dat samenwerking en educatie de motoren zijn voor een toekomstbestendig voedselsysteem. Onze maatwerktrainingen helpen bedrijven om systeemdenken te integreren, zodat ze niet alleen inzicht krijgen in de voedselketen, maar ook weten hoe ze actief kunnen bijdragen aan oplossingen. Onze aanpak gaat verder dan theorie – we geven professionals de praktische tools die ze nodig hebben om duurzame doelen te behalen en impact te maken.
Door kennisdeling en samenwerking kunnen organisaties in de voedselketen sneller en effectiever verduurzamen. En dat is precies wat een sustainability manager of andere ketenspelers vandaag de dag nodig hebben. Meer weten? Download dan onze brochure of bekijk onze trainingen op maat.